2000 JAAR DOMPLEIN

Het is rond 45 na Christus. De Rijn vormt de noordgrens van het Romeinse Rijk. Keizer Claudius bouwt aan de oever van de rivier een gordel van legerplaatsen en handelsposten, de limes. Een van de forten, Traiectum (later Trecht), wordt gebouwd in het midden van het gebied van het huidige Nederland, op de plek van het huidige Utrechtse Domplein.

De naam duidt op een plaats waar de rivier doorwaadbaar of over te steken is. Castella worden vaker bij strategisch belangrijke punten gebouwd – op plekken waar Germaanse stammen makkelijk kunnen aanvallen. Mede door aanvallen van Germaanse stammen moeten de Romeinen het castellum tussen 50 en ca. 275 vier keer vernieuwen. Het nieuwe fort komt daarbij steeds bovenop de resten van het oude. De eerste forten waren van hout en leem. In de loop van de tweede en derde eeuw wordt het hout en leem vervangen door steen. Het terrein is in de tijd tussen het eerste en het vijfde castellum ongeveer 1,5 meter opgehoogd. Het Romeinse castellum bestaat uit een omwalling met vier hoektorens en vier poorten. Het wordt doorkruist door twee wegen. De Via Principalis loopt van Westpoort naar Oostpoort (van de Vismarkt naar Achter de Dom). De smallere weg, de Via Praetoria, loopt van noord naar de Zuidpoort (dichtbij het Academiegebouw). Op de kruising van deze wegen staat de principia, het hoofdgebouw van het castellum, midden onder het huidige Domplein.

In de eeuwen na het vertrek van de Romeinen verrijst op en rond de legerplaats een nederzetting die zou uitgroeien tot de stad Utrecht. In de tijd van de Frankische koning Dagobert I, 400 jaar nadat de Romeinen het castellum hebben verlaten, wordt een Thomaskapel gesticht, die kort daarna door Friezen verwoest wordt. Eind 7e eeuw benut de Angelsaksische monnik Willibrord het castellum als burcht van waaruit hij het christendom in Nederland verspreidt.

In 695 bouwt hij een nieuwe kerk, de Sint Salvator. Hij herbouwt de verwoeste Thomaskapel van Dagobert. Niet duidelijk is of deze zich heeft ontwikkeld tot Heilig Kruiskapel of Sint Maartenskerk. Het religieuze centrum groeit voorspoedig, totdat de roerige 9e eeuw aanbreekt met plundertochten van de Noormannen. De bisschoppen trekken zich met zetel en al terug in St. Odiliënberg en later Deventer.

Omstreeks 920 is de rust weergekeerd. Bisschop Balderik komt terug naar Utrecht om het kerkelijk centrum weer op te bouwen. Hij herbouwt de oudste kerken, herstelt de gedeeltelijk geruïneerde Romeinse ommuring en voorziet deze van poorten en bolwerken. Rond 1000 en vooral ten tijde van bisschop Adelbold wordt de ommuring naar het westen toe uitgebreid, waardoor de knikken in de gracht aan de Vismarkt en de Lichte en Donkere Gaard ontstaan. Het complex groeit uit tot een paltsachtige nederzetting.

Een eerste versie van de Domkerk (onbekend hoe de ‘Dom van Balderik’ eruit zag) en de Sint Salvator worden als romaanse kapittelkerken ingewijd. De geestelijken en kanunniken die bij deze kerken horen, gaan in de loop van de 11e eeuw in individuele, claustrale huizen wonen. Van een plein is geen sprake. Bisschop Adelbold laat in 1018 bovendien een bisschoppelijk paleis bouwen, dat in latere eeuwen meerdere malen afbrandt, maar telkens opnieuw wordt opgebouwd en uitgebreid. In opdracht van keizer Hendrik III verrijst hier in de eerste decennia van de 11e eeuw ook een eigen keizerlijk paleis, genaamd Lofen. Hiervan zijn de resten bewaard gebleven in de kelders van panden onder het Domplein en aan de Vismarkt. In het paleis tekent keizer Hendrik V op 2 juni 1122 de stadsrechten van Utrecht.

De 11e eeuwse romaanse kathedraal raakt in 1253 beschadigd bij een stadsbrand. Een jaar later legt bisschop Hendrik van Vianden de eerste steen voor de nieuwe, gotische kathedraal. Eerst komen het koor en een deel van het dwarsschip tot stand. In 1321 start de bouw van de toren, die in 1382 voltooid wordt en nog steeds de hoogste kerktoren van Nederland is. Daarna volgen het transept en schip.

Utrecht floreert als handelsstad, bisschoppen zoals David van Bourgondië staan in de 15e eeuw op het religieuze en wereldlijke hoogtepunt van hun macht en geven een krachtige impuls aan de bouw. Het nu 264 jaar durende bouwproces stopt in 1517 wegens geldgebrek. Op de laatste onderdelen (de gewelven en luchtbogen) moet sterk bezuinigd worden. Na de reformatie worden de immuniteiten opgeheven en de kerkelijke en kloosterlijke gebouwen door de stad en de Staten van Utrecht in bezit genomen en deels aan de Hervormde Kerk overgedragen. De Sint Salvatorkerk wordt in 1587 gesloopt.

Op 1 augustus 1674 laat een heftige zomerstorm – in ooggetuigenverslagen ‘Het Schrickelik Tempeest’ genoemd – een spoor van vernieling achter in Utrecht en wijde omgeving. Het schip van de Domkerk stort in en wordt nooit meer herbouwd. Het puin blijft 150 jaar liggen, maar het resterende deel van de Dom blijft als kerk in gebruik. In 1826 worden de brokstukken van het ingestorte schip opgeruimd en de Heilig Kruiskapel gesloopt. Een grote open ruimte ontstaat: het Domplein.

Tussen 1870 en 1880 worden aan de westzijde van het plein de panden geplaatst die nu nog de westelijke pleinwand vormen. Het neo-renaissancistische Academiegebouw, gelegen naast de kloostergang van de Domkerk, wordt in 1894 voltooid. In de 20e eeuw krijgt het Domplein zijn definitieve vorm. De Domtoren en de Domkerk worden gerestaureerd. Het plein is tussen 1893 en 1938 het belangrijkste knooppunt van de Utrechtse tram. Tussen 1927 en 1949 vinden de eerste archeologische opgravingen plaats.

Het besef dat er 2000 jaar geschiedenis onder het Domplein verstopt ligt, begint nu te leven. In 1955 wordt in de bestrating van het Domplein de muren van de drie verdwenen kerken aangegeven: het schip van de Dom, de Sint Salvator en de Heilig Kruiskapel. De markering die met een spel van licht en nevel verwijst naar de plek waar ooit de muren van het Romeinse castellum stonden, wordt rondom het plein vanaf 2007 aangebracht.

In DOMunder beleef je nu onder de grond de verhalen van de 2000 jaar geschiedenis van het Domplein. De opgave om de geschiedenis van het Domplein te ontsluiten is ambitieus én complex. Er is namelijk nog veel geschiedenis en archeologie onder het Domplein die niet toegankelijk is zowel voor bezoeker als onderzoeker.

Vanuit het oogpunt van het toegankelijk en bereikbaar maken van gedeeld erfgoed is DOMunder altijd op zoek naar mogelijkheden om deze geschiedenis te ontsluiten. Een voorbeeld van een van deze initiatieven is het toegankelijk maken van het verborgen Paleis Lofen.